درس خارج فقه حضرت آيت الله هاشمى شاهرودى ـ  جلسه 2  ـ  19/7/1393

بسم الله الرحمن الرحيم

از اينكه چند جلسه اى درس تعطيل شد عذر خواهى مى كنم و از حضور فضلا و علما در مراسمات و جلسات والده بنده و ام الشهداء تشكر مى كنم و همچنين از پيامهاى تسليت خصوصا پيام تسليت مقام معظم رهبرى و مراجع و همه عزيزان تشكر مى كنم كه واقعا باعث تسكين خاطر بازماندگان بود.

يكى از نكاتى كه در اين حادثه براى من عجيب بود كه مى تواند براى همه نيز عبرتى باشد در رابطه با عظمت و ارزش مقام شهيد و شهداست و مصداق پيدا كردن آياتى كه در قرآن در رابطه حيات شهدا و زنده بودن آنها تاكيد دارد; اين كه صدام اين سه برادر شهيد(رحمه الله) و فرزندان اين مادر را به شهادت رساند به جهت اين كه يكى از آنها در رفع حصر از شهيد صدر(رحمه الله)و تأييد از امام(رحمه الله) در تظاهرات شركت موثر داشت و او را دستگير كرده كه هر سه برادر را شهيد كردند ولى خباثت صدام ملعون به گونه اى بود كه افرادى كه ايرانى بودند را به گونه اى شهيد كند كه يادى از آنها در تاريخ باقى نماند و لهذا جنازه شهيد را هم تحويل ندادند و خواستند بالكل نام و اسم شهدا از روزگار محو شود به خيال اينكه با اين كارها مى توانند آثار پر بركت شهادت آنها را محو كنند ولى از آنجا كه خداوند مى فرمايد كه شهيد زنده است و در شهادت بركات و آثار زيادى قرار داده ايم، خواست و اراده اش بر اين تعلق گرفت كه نام اين سه شهيد دو مرتبه زنده گردد يكبار بعد از سرنگونى صدام معلون بود كه شهادتشان معلوم شد و مجالسى گرفته شد و پيامهاى تسليت، ياد و نام آنها را زنده كرد و مرتبه دوم با فوت والده اين سه شهيد بود كه در كل منطقه مجدداً نام و ياد و خاطره شهادت مظلومانه آنها زنده شد و اراده خداوند اينگونه بود كه ياد و نام شهداء هميشه زنده بماند و دوستان و شخصيتهاى انقلابى و اسلامى و علماء و بزرگان و مسئولان نه تنها در كشورمان بلكه در كشورهاى مختلف عربى عراق، لبنان ، عربستان و بحرين با ارسال پيامهاى تسليت و برگزارى مراسم ختم و فاتحه ياد و نام آن شهداء را احياى مجدد كردند و اين گونه خداوند متعال با كسانى كه با اخلاص، وجودشان را در راه او فدا مى كنند معامله مى كند كه علاوه بر مقامات عالى شهيد نزد خداوند متعال و انبياء و ائمه اطهار(عليهم السلام)به هر مناسبتى ياد و نام آنها زنده مى شود، اميد است كه خداوند توفيق پاسدارى و زنده نگه داشتن ياد و هدف آنها و مخصوصاً شهدايى كه اين گونه مظلومانه شهيد شدند را به همه ما عطا كند و خود شهيد صدر(رحمه الله)و خواهر مظلومه اش هم اين گونه شهيد شدند كه شهداى ويژه اى هستند و خداوند براى آنها مقام خاصى منظور كرده است .

بحث در مسائل حج عروه بود كه فرمود: (من أركان الدين الحجّ، و هو واجب على كلّ من استجمع الشرائط الآتية من الرجال و النساء و الخناثى بالكتاب و السنّة و الإجماع من جميع المسلمين. بل بالضرورة) كه اين قسمت قبلاً مشروحاً بيان شد سپس مى فرمايد (و منكره فى سلك الكافرين و تاركه عمداً مستخفّاً به بمنزلتهم، و تركه من غير استخفاف من الكبائر).^([1])

چنانچه مقصود از اين بحث كه منكر وجوب حج در سلك كافرين است و همچنين كسى كه حج را عمدا ترك كند با استخفاف به آن، به منزله كفار باشد، اين است كه منكر ضرورى ، احكام كفار را دارد كه ظاهرا همين مقصود مرحوم سيد(رحمه الله)مى باشد مبتنى است بر آن مبناى كلى كه در جاهاى مختلف ذكر كرده است كه كسانى كه حكم ضرورى از دين را انكار كنند كافر هستند يا مطلقا و يا در جايى كه جاهل مركب نباشد كه برخى اين قيد را اضافه كرده اند و تفصيلات ديگرى هم در اين مسئله داده شده است و كبراى اين مسئله كه آيا منكر ضرورى موجب كفر به اين معناهست يا خير در بحث طهارت و نجاست كفار بحث مى شود ولى در اينجا در مسئله حج خصوصيتى دارد كه مناسب است اجمالاً بحث شود زيرا كه در ذيل آيه حج هم كلمه (وَ مَنْ كَفَرَ)آمده است كه به اين هم استدلال شده است و همچنين به برخى از روايات خاصى كه در مورد ترك حج وارد شده استدلال شده است لهذا بد نيست كه اين مسأله در اينجا اجمالا بررسى شود.

اين مبنا كه انكار ضرورى بما هو انكار للضرورى موجب كفر است و موجب مهدور الدم شدن و بينونت زوجه و حرمت نكاح و ارث مى شود قابل قبول نيست زيرا كه مجرد انكار ضرورى بما هو انكار ضرورى موضوع اين احكام نيست يعنى انكار ضرورى به تنهايى موضوع اين آثار قرار نگرفته است چرا، اگر انكار ضرورى به نحوى باشد كه منجر به انكار اصل رسالت و خروج از دين شود در آن صورت آثار مذكور بار مى شود.

براى توضيح بيشتر اين مطلب لازم است ابتدا عنوان كلمه «كفر» را بررسى كنيم كه به چه معناست و بعد ببينيم موضوع آثارى كه گفته شد چه عنوان و كدام يك از معانى كفر و يا خروج از اسلام است.

(كفر) در لغت به معناى ستر و پوشاندن و تغطيه است كه كلمه كَفّاره هم همين معنا را مى رساند كه چيزى است كه گناهان را مى پوشاند و يا تكفير در نماز به معناى پوشاندن و جمع كردن دست است ولى بيشتر در جحود و انكار و مخصوصا انكار نعمت و يا حق ، استعمال شده است و غالباً عنوان (كفران) نيز در جحد نعمت استعمال مى شود و عنوان كفر هم بيشتر در انكار و جحد حق و دين استعمال مى شود و در آيات قرآن كفر به معانى مختلفى آمده است.

مثلاً به معناى كفران نعمت وارد شده است مانند آيه شريفه (وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابى لَشَديدٌ)^([2]) يا آيه اى كه مربوط به نقل قول فرعون به موسى است آنجا كه يكى از قبطى ها و اتباع فرعون را كشت گفت : (وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتى فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرينَ)^([3]) كافرين در اين جا به معناى كفران نعمت فرعون است كه او را بزرگ كرده بود ـ و در آيات متعددى به معناى مطلق جحد و انكار حق بكار رفته است مثل (وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكافِرين)^([4])َ يعنى دين پيامبر خاتم را كه بشارت به آن را مى دانستند انكار كردند و اهل كتاب بخاطر آن به مكه و مدينه كوچه كرده بودند تا به پيامبرى كه برگزيده مى شود ايمان آورند و خلاصه منتظر او بودند تا به او ايمان بياورند ليكن وقتى كه اين پيامبر(صلى الله عليه وآله)مبعوث شد وى را انكار كرده و جحود ورزيدند.

بعضا هم به معناى برائت جستن و تبرى مى آيد مثل (وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْض وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَ مَأْواكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرين)^([5]) بنابراين عنوان كفر در معانى مختلفى به كار رفته است كه برخى به مناسبت و يا قرينه مجاز است ولى در أصل انكار و جحد حقيقت است و شايد بهترين روايتى كه اهم اين معانى در آن ذكر شده است روايتى است كه مرحوم كلينى(رحمه الله)در كافى از امام صادق(عليه السلام)نقل مى كند كه مفصل است البته در وسايل الشيعه نيز به صورت تقطيع آمده است

1)- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِح عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَمْرو الزُّبَيْرِي عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّه(عليه السلام)قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِى عَنْ وُجُوهِن الْكُفْرِ فِى كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الْكُفْرُ فِى كِتَابِ اللَّهِ عَلَى خَمْسَةِ أَوْجُه فَمِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودِ وَ الْجُحُودُ عَلَى وَجْهَيْنِ وَ الْكُفْرُ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ كُفْرُ النِّعَمِ فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ هُوَ قَوْلُ صِنْفَيْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ يُقَالُ لَهُمُ الدَّهْرِيَّةُ وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ- (وَ ما يُهْلِكُنا اِلَّا الدَّهْرُ)^([6]) وَ هُوَ دِينٌ وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ بِالاسْتِحْسَانِ عَلَى غَيْرِ تَثَبُّت مِنْهُمْ وَ لَا تَحْقِيق لِشَي مِمَّا يَقُولُونَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- (إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ)^([7])أَنَّ ذَلِكَ كَمَا يَقُولُونَ وَ قَالَ- (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ يَعْنِى بِتَوْحِيدِ اللَّهِ تَعَالَى فَهَذَا أَحَدُ وُجُوهِ الْكُفْر).^([8])

وَ أَمَّا الْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ عَلَى مَعْرِفَة وَ هُوَ أَنْ يَجْحَدَ الْجَاحِدُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقّ قَدِ اسْتَقَرَّ عِنْدَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا)^([9]) وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- (وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكافِرِينَ)^([10]) فَهَذَا تَفْسِيرُ وَجْهَيِ الْجُحُودِ وَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ النِّعَمِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى يَحْكِى  قَوْلَ سُلَيْمَان(عليه السلام) (هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهَِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِى كَرِيم)^([11]) وَ قَالَ(لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ أ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِى لَشَدِيدٌ)^([12]) وَ قَالَُ (فَاذْكُرُونِى أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِى وَ لا تَكْفُرُونَِ)^([13])وجه سوم اخفاى نعمت و توجه نكردن و بى التفات بودن به نعمت است .(وَ الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْكُفْرِ تَرْكُ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ (كه كفر به معناى ترك است ) وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- (وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمِْ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ  ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَِ ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمِْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانُِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى تُفادُوهُمَْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْض فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ)^([14]) فَكَفَّرَهُمْ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَ نَسَبَهُمْ إِلَى الْإِيمَانِ وَ لَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُمْ وَ لَمْ يَنْفَعْهُمْ عِنْدَهُ فَقَالَِ (فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ أ إِلَّا خِزْى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ  وَ مَا اللَّهُ بِغافِل عَمَّا تَعْمَلُونَ)^([15])اين افراد داراى ايمان بودند و مى فرمايد كه به برخى از احكام الهى كفران مى كنيد كه ترك و تجرى است وَ الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَحْكِى قَوْلَ إِبْرَاهِيم(عليه السلام)(كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ)^([16]) يَعْنِى تَبَرَّأْنَا مِنْكُمْ وَ قَالَ يَذْكُرُ إِبْلِيسَ وَ تَبْرِئَتَهُ مِنْ أَوْلِيَائِهِ مِنَ الْإِنْسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ- (إِنِّى كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْل)^([17]) وَ قَالَْ (إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُم فِى الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْض وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً)^([18]) يَعْنِى يَتَبَرَّأُ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْض).^([19])

امام(عليه السلام) در اينجا اين 5 معنا را براى سائل بيان مى فرمايند و در لغت هم كلمه كفر در اصل، به معناى ستر است ولى به معناى انكار و جحود بكار مى رود و معانى مختلفى هم دارد حال آيا اين معانى همه حقيقى هستند يا خير ؟ اين روايت و همچنين كلمات لغويين در مقام بيان استعمال لفظ در اين معانى است و در صدد بيان حقيقى بودن و مجازى بودن آنها نيست البته تشخيص آن چندان أثرى از نظر فقهى در ما نحن فيه ندارد زيرا كه اين معانى مختلف چه حقيقى باشند و چه مجازى ، موضوع آن اثر فقهى كه در اين جا منظور فقهاست نمى باشد زيرا كه آن آثار بر مطلق (كفر) در ادله بار نشده است لهذا روش صحيح و دقيق آن است كه بررسى شود ادله اى كه اين آثار را بيان داشته چه عنوانى در آن آمده است و مجرد اين كه به كسى يا فعلى اطلاق كافر يا كفر شود براى ترتب آن آثار كافى نيست و تا عنوانى كه در ادله موضوع آن آثار قرار گرفته مشخص نشود نمى توانيم ترتب آن آثار را از رواياتى كه عنوان كافر در آنها بر كسى اطلاق شده است استفاده بكنيم بلكه اين عنوان در روايات در موارد زيادى اطلاق شده است كه يقيناً موضوع آن آثار نمى باشد لهذا لازم است ابتدا ادله آن آثار را بررسى كرد تا مشخص گردد مستفاد از آنها چيست.

عرض مى كنيم كه ما در رابطه با آن آثار دو سنخ روايات يا دو لسان از روايات داريم; يكى رواياتى است كه موضوع حرمت دم و حقن الدما و جواز المناكح و المواريث در آن آمده است و دسته ديگر رواياتى است كه در عكس مسئله آمده است يعنى در كجا انسان بر زوجه اش حرام شده و اموالش به ارث برده شده و مهدور الدم مى شود و در دسته اول عنوان اسلام و اقرار به شهادتين آمده است و در دسته دوم عنوان ارتداد و تكذيب پيامبر(صلى الله عليه وآله)و يا اقرار به دين ديگر غير از اسلام آمده است كه لازم است اين دو دسته را بررسى كرد كه از بررسى مجموع اين دو دسته از روايات چه عنوانى موضوع اين احكام واقع مى شود و همچنين به كمك ارتكاز ذهنى متشرعه بايد ديد چه چيزى موضوع اين احكام كه محل ابتلاء همه مسلمانان بوده است، مى باشد كه تا اين موضوع مشخص نشود بحث از حكم منكر ضرورى مشخص نخواهد شد و اين نكته مورد توجه قرار نگرفته است كه در بحث آينده اين دو دسته از روايات را بيشتر بررسى مى كنيم.